Eric Temple Bell Büyük Matematikçiler II Çev. Ömer İnönü, İsmail İşmen, Cüneyt Akova, Zübeyir Demirgüç Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1947

İÇİNDEKİLER

s.1-6'dan özet:
Küçük bir memurun ikinci oğlu olan Nicolas İvanovich Lobatchewsky, 2 Kaım 1793'te Rusya'da doğmuştur. Nicolas yedi yaşında iken babası ölünce dul kalan annesi Praskovia İvanovna üç erkek çocuğuna tek başına bakmak zorunda kaldı. Çocuklarıyla beraber Kazan şehrine giden anne, oğullarının okula girebilmeleri için onları bütün gayretiyle hzırladı ve küçükler birer parasız öğrenci olarak Gymnasium'a kabul olundular. Nicolas 1802'de sekiz yaşında okula alındı, on üç yaşında iken üniversiteye girmek için hazırdı. Kazan üniversitesine 1807'de kabul olundu ve burada hayatının kırk yılını sırasıyla öğrenci, yardımcı profesör, profesör ve nihayet rektöre olarak geçirdi. Bu yeni üniversiteyi Avrupa'daki Üniversiteler ayarına yükseltmek ümidiyle salahiyet sahibi kimseler, Almanya'dan pek çok seçkin profesörler getirtmişlerdi. Bu Alman profesörler kısa bir zamanda Lobatchewsky'nin dehasını takdir etmişler ve ona daima cesaret vermişlerdir.

Lobatchewsky 23 yaşında iken 1816'da ordinaryus profesör oldu. Müzenin koleksiyonları gelişigüzel yerleştirilmişti; buna benzer bir intizamsızlık büyük ve önemli kütüphaneyi kullanılmaz bir hale getirmişti. Lobatchewsky  her şeyi kendi eliyle yaptı. Kitapların adlarını kataloğa geçiriyor, bunları yerlerine koyuyor, tozlarını alıyor, hatta icabında süpürgeyi bile kendisi kullanıyordu. Matematik ve Fizik Fakültesi Dekanlığı'na ve 1827'de Kazan Üniversitesi Rektörlüğü'ne seçildi. Matematikçi artık üniversitenin başında bulunuyordu. Onun selahiyetli idaresi altında bütün "kurmay" heyeti tekrar teşkil edildi; her vazife için daha iyi memurlar seçildi; resmi makamların müşkülat çıkaran bazı hareketlerine rağme öğretim daha liberal temayüllere göre idare edilmeye başlandı, araştırmaları ve öğretim için lüzumu olan fenni aletlerin yapılması için bir makine atelyesi teşkil edildiği gibi bilhassa enerfik rektör tarafondan projesi hazırlanmış olan bir rasatkane kuruldu ve techiz edildi; Rusya'nın bütün madenlerini temsil eden muazzam bir mineraloji koleksiyonu tasnif edildi. Ve mütemadiyen zenginleştirildi.

Lobatchewsky, kütüphanenin ve müzenin kendisine ihtiyacı olduğunu hissedince, yeni rektörlük vazifesinin vermiş olduğu vakar bile onun bizzat işe girişmesine mani olmuyordu. Universite onun hayatıydı; o üniversiteye bütün mevcudiyetiyle bağlanmıştı; en küçük bir fırsatta yakasını ve ceketini çıkarır çalışırdı. Bir gün, yabancı bir şahsiyet bu yakasız rektörün bir kapıcı veya bir işçi olduğunu sanarak, ona kütüphaneleri ve müzedeki koleksiyonları göstermesini rica eder, Lobatchewsky de mufassal izahat vererek en mutena yerleri gösterir; misafir bu terbiyeli Rus işçisinin zeka ve nezaketinden memnun ve fazlasıyla mütehassis olarak, ona giderken bahşiş vermek <ister; bunun üzere fena halde kızan Lobatchewsky kendine uzatılan parayı istihfafla reddederek yabancıyı hayretler içinde bırakır; bu şaşılacak işçinin acayip hallerinden birine daha şahit olduğunu zanneden misafir eğilir ve parayı cebine koyar. Aynı gece, Lobatchewsky'yi valinin masasında gören ecnebi, Rektöre taziye verir.

Lobatchewsky, şu fikre sahipti ki, bir şeyin arzusuna göre yapılmasını isterseniz onu ya kendiniz yapmalısınız yahut da başkaları bu işi yaptıkları zaman mantıki ve müessir bir şekilde tenkit edebilmek için ifası hakkında adamakıllı bilgi sahibi olmalısınız.

Kazan üniversitesi binalarını mükemmelen inşa ettirdi. Bunlar, şehrin yarısını kül eden 1842 yangınında Lobatchewsky'nin güzel binaları -- ona gurur veren rasathane de dahil olmak üzere - yandı.  Rektörün soğukkanlılığı ve enerjisi sayesinde aletler ve kütüphane kurtarılabilmişti. Yangından sonra Lobatchewsky binaları ekrar inşa ettirdi. Şunu da hatırlatalım ki, 1842'de Lobatchewsky, Euclides'in olmayan geometriyi yaratmasından dolayı Göttingen Krallık Kurumu'na -Gauss'un tavsiyesi üzerine - ecnebi muhabir üye seçildi. Öğretim ve idare vazifelerinde bu kadar yüklü bir adamın bazı ilmi eserler meydana getirmek için vakit bulabilmesi hakikaten şaşılacak bir hadisedir.

Lobatchewsky'nin hayatının diğer bir safhası onun ileri görüşlülüğünün yalnız matematik sahasında olmadığını gösterir. Kazan'da kolera çıkar çıkmaz (1830'larda) papazlar ölenlerin kabahatlerinin affı için kiliselerde dua etmek ve ölenleri gömmek için halkı bir koyun sürüsü gibi önlerine katıyorlar, fakat sadece mezar kazmaktansa açılan çukurlara birkaç küreklik toprak dökmenin herhalde daha faydalı olacağı fikrini bir türlü telkin edemiyorlardı. Şehirdeki vaziyetin ümitsiz olduğunu anlayan Lobatchewsky fakülte mensuplarının aileleriyle birlikte üniversiteye sığınmalarını teşvik etti; öğrencileri ikna ederek, hatta onlara emrederek koleraya karşı rasyonel savaşmak üzere kendisine yardım etmelerini temin etti. Pencereler kapalı tutuluyor, en sıkı sağlık korunması kaideleri tatbik ediliyor ve ancak yiyecek almak üzere mecburi çıkışlara müsaade ediliyordu. Böylece sığınmış olan 660 erkek, kadın ve çocuktan ancak 16sı öldü; yani %2,5 tan az bir kayıp. Eski adetlere göre hareket eden ve eski ilaçlar kullanan şehrin kayıpları yanında bu ölüm yüzdesi ihmal edilebilir.

Devletin menfaati  uğruna yapılan bütün büyük hizmetlerden ve Avrupa'nın onu "büyük matematikçi" olarak tanımlamasından sonra hükümetin ona daha dolgun bir maaş, daha büyük bir itibar vereceği zannedebilirdi. Lobatchewsky'nin Rusya'ya karşı gösterdiği bütün fedakarlıklarına ve sonsuz sadakatine bir teşekkür olmak üzere hükümet (1846) onun hem profesörlük hem de rektörlük vazifesine birdenbire nihayet verdirdi ve bu çift haksız hareket hakkında da hiçbir resmi izahatta bulunmadı. O zaman ellidört yaşında olan Lobatchewsky vücutça ve zihnen her zamankinden daha kuvvetli olup her zamankinden ziyade matematik araştırmalarına devam etmek arzusundaydı. Meslektaşları bu haksız harekete itiraz ettiler; basit bir profesör olan onlara, idare ilminin derin sırlarının anlamaktan yaradılış itibariyle aciz oldukları soğuk bir şekilde bildirildi.

1855'te üniversiteye girişinin 50. yılını kutladı ve bütün ilmi hayatını hulasa eden Pangéometrie (Rusça ve Fransızca) adlı eserini yazdı. Bu eserin manüskrisi müellifin eliyle yazılmamıştı, fakat dikte edilmişti. Zira Lobatchewsky kör olmuştu. Büyük matematikçi bundan birkaç ay sonra 24 Şubat 1856'da altmış sekiz yaşında öldü.