Mebahis-i ilmiye, Cild-i sani, cüz 1, Muharrem 1285 / Nisan 1868

Ön kapak üzerindeki bilgiler: Bir seneliği 50 ve bir nüshası 5 kuruştur. Posta ücreti ayrıdır. Sultan Bayezidde kâğıtçı Hacı Kadri Efendi'nin 106 numerolu dükkanında satılır.

[Muharrirlerin teşekkürü]    2
Terakki-i hüner ve sanata ki sebeb-i istihsal-i servettir vasıta olan ulum-i riyaziye ve tabiiyyeden ve fünun-i saireden bahs etmek ve hasıl olacak temettu cemiyet-i acizanemizin mesarifine hasr edilmek niyet-i salimesiyle bu tevfika teali saye-i marifvaye-i hazret-i şahanede tab ve neşrine muvaffak olduğumuz işbu mecmua-i acizanemize vatanlarının asar-ı ilm ve maarifle feyzyab-ı terakki olmasına heveskar olan eshab-ı cemiyetin fevk-el-hadd izhar ve rağbet buyurmalarına arz-ı teşekkür ederiz. Muharrirler.

Mahsusat ve gayrimahsusat (mabadı var)   s.2-7
Vidinli Tevfik
Başlığı "Algılanabilen ve algılanamayan şeyler" şeklinde çevrilebilecek olan bu yazıya, Newton'un yerçekimi yasasından (evrende her cisim birbirini aralarındaki uzaklığın karesiyle ters orantılı olarak çeker) söz edilerek girilir. Cisimlerin yere düştüğü yani yerçekiminin varlığı her zaman - çocuklar top oynarken bile - gözlemlendiği halde, cisimlerin hangi nedenle yere düştüğü sorusu pek sorulmamıştır. Bunun sebebi, çok sık gözlemlenen bu olayın aksinin tasavvur edilememesidir. Nitekim, balonların havaya yükselişini izleyen halk, buna pek şaşırır. Hattâ, Anadolu'da yürümekte olan bir okul çocuğu, Yerküre'nin aksi tarafında gemiler bulunduğunu ve eğer Yerküre bir nokta kadar küçülür ise, gemideki adamlar ile taban tabana geleceğini, Yerküre'nin havada hiçbir yere dayanmadan bulunduğunu, Güneş'in evrenin merkezinde olduğu ve gök cisimlerinin çekim kuvveti etkisiyle onun etrafında döndüğünü düşünmekte zorluk çeker. Burada, çevremizdeki "görünen" olaylar (cisimlerin düşme olayı) ile görünmeyen olaylar (Güneş'in merkezi konumu ve yerçekimi kuvveti) örneklerle açıklanmıştır.
Cisimlerin düşmesi bir kuvvetin etkisinin sonucudur. Çünkü bir hareket ettirici bulunmaksızın, ister gözle görünsün ister görünmesin, hiçbir hareket mümkün değildir. Hareket ettiğini sandığımız bir cismin gerçekten hareket etmekte olması gerekmez. Zira duyularımıza güvenmemek gerekir. Fizik bilimi (hikmet-i tabiiye) bu konuyu çok sayıda basit delil ile ispat ettiği gibi, mekanik bilimi (ilm-i makine) dahi gerçek sanılan pek çok şeyin hayal olduğunu göstermiştir. Sahilden uzaklaşan bir gemi içinde hareketsiz bulunan ve yürüyen adam örneği verilerek mutlak ve göreli hareket (hareket-i mutlaka, hareket-i izafiye) açıklanır. Yerküre'de mutlak sükûn bulunmamaktadır. Yükselen bir balondaki kişiler yukarı doğru olan hareket ettiklerini fark etmeyip, Yerküre'nin aşağıya doğru indiğini zannederler. Onların duyularındaki bu çelişki barometre ve pusula ile ispat edilir. Ayrıca, Yerküre üzerinde hareketsiz görünen bir bina gerçekte hareketli olup, her bina Yerküre'nin günlük hareketi ve Güneş etrafındaki hareketiyle hareket ettikten başka hareketlerin etkisindedir. Ancak tarihte, çok zaman, yerkürenin hareketsiz olduğu kabul edilmişti.

Fenn-i basite mabadı (c.1, s.141'den)           s.7-15
Ahmed Muhtar
Hareketli çekül yöntemiyle ekvatoryal basite yapımı konusuna devam edilir.

Mesele: Ayakta metanetle durmak için acaba ayakları ne vechile vaz etmekte ziyade faide       s.15-20
Vidinli Tevfik
Nefer Talimi'nin 15. maddesinde, ayakta duran askerin ökçelerini bir doğru üzerinde tutması ve iki ayağı arasındaki açının dik açıya yakın olmasına dikkat etmesi istenmektedir. Ayaklar arası açının dik açı olması, duruşu sağlam kılmaktadır. Vidinli, bir cismin bir yatay düzlem üzerinde dengede durabilmesi için, o cismin ağırlık merkezinden o düzleme indirilen düşey çizgi (hatt-ı şakul), dayanak noktaları birbirine bağlanarak elde edilen çokgenin içine düşmesi gerektiğini ifade eder ve bunun matematiksel açıklamasını verir.

Altıncı sualin vech-i ati üzere halli (c.1, s.33'den)   s.20-28
Mekteb-i Fünun-i Harbiye-i Hazret-i Şahane'de ikinci sene şakirdanından Şamlı Bedrettin Efendi tarafından gönderilmiştir. Vidinli Tevfik

Sual 10 [hikmet-i tabiyeden]: Kesafetleri muhtelif olan iki nısf-ı küreden mürekkeb bir kürenin merkez-i sıkletini tayin    s.28

Sual 11 [hendeseden]: Yanlarına varılmak mümkün olmayan üç noktanın bir hatt-ı müstakim üzerinde bulunup bulunmadıklarının tahkiki     s.28

Fenn-i makine mabadı (cild-i evvel, s.157'den)        s.28-32
Vidinli Tevfik
Değişen hareketin hızının hesabıyla ilgili iki örnek çözülür. Hareket denklemi bilindiğinde, hız miktarının hesaplanmasının, cebirsel hesaplama zorluğu dışında herhangi bir zorluk göstermeyen bir hesaplamadır.
Arka kapaktaki bilgiler: Mevadd-ı Münderice. Mecmuaya dair gönderilecek her nevi muharreratın imzalı olması ve mecmuanın satıldığı mahale gönderilmesi ve posta ücretinin gönderecek zat tarafından verilmesi rica olunur. Asma altında kain Erzincanlı Minasyanın matbaasında tab olunmuştur. 1285.

Kaynak:
Feza Günergun, Matematiksel Bilimlerde İlk Türkçe Dergi: Mebahis-i ilmiye (1867-69)," Osmanlı Bilimi Araştırmaları, c.VIII, Sayı 2, 2007.